Quay lạiTiếng Anh có một từ rất hay gọi là “Conventional Wisdom”, từ điển Webster của Mỹ định nghĩa từ này là:
opinions or beliefs that are held or accepted by most people”
Tạm dịch: ý kiến và niềm tin mà được chấp nhận và giữ gìn bởi phần lớn số đông.
Dịch sang tiếng Việt, gần như không có từ tương đương. Dịch thoáng, cũng có thể gọi là “các cụ đã dạy”. Nhưng trong bài này, ta cứ tạm gọi nó là “lẽ phải thông thường” – như một số báo tiếng Việt có dịch vậy. Lẽ phải thông thường, thường được phần lớn mọi người chấp nhận, sẽ được “người lớn” truyền dạy lại cho trẻ nhỏ kèm thêm cuối câu kiểu như “phải biết nghe lời nhé”. Cơ mà hôm nay, mình sẽ chia sẻ với các bạn hai câu chuyện nhỏ nhỏ để, bạn ạ, đừng nghe lời, đừng quá tin tưởng vào cái lẽ phải thông thường đó. Hãy học cách “nghĩ ngược dòng”.
4 năm trước, Vinasun có khoảng mười mấy nghìn tài xế và xe taxi. Họ là kẻ thống lĩnh thị trường taxi miền Nam. Chẳng ai có thể gọi là kẻ thách thức của Vinasun lúc này. Hiển nhiên, chẳng ai sẽ đặt câu hỏi kiểu như liệu Vinasun có ngày là kẻ phải rượt theo sau ai đó. Nhưng mà đời không ai nói được chữ ngờ khi có sự xuất hiện lần lượt của Uber rồi Grab. Hai công ty từ thế giới và khu vực, vượt lên với một tốc độ kinh hoàng và giờ họ¹ mới là kẻ dẫn đầu không chỉ thị trường miền Nam mà cả nước. Lùi lại khoảng 5 – 7 năm trước có ai nghĩ tới việc chui vào xe của một kẻ xa lạ, không cái biển hiệu gì, tiền thì đi tới đâu tính tiền tới đó – giá cước lại còn nhảy nhót theo cung cầu?! Không, tuyệt nhiên, gần như rất khó để nếu bạn chỉ thuần túy ở Việt Nam, đọc báo loanh quanh chuyện người Việt có thể tưởng tượng ra có một ngày bạn có thể ngon lành chui vào một cái xe như xe của nhà mình, đôi khi còn là con xe rất oách nữa, và nhìn chung (vẫn) còn rẻ hơn xe taxi. Các lãnh đạo của Vinasun, Mai Linh hay nhiều hãng khác cũng như bạn thôi, rất có thể nghĩ rằng đó lại là ý tưởng trời ơi của mấy thằng trẻ trâu tập tọng làm “áp” (app/ ứng dụng) để khởi nghiệp ý mà. Nhưng không, các trẻ trâu này đúng là tóc chưa bạc nhiều bằng các bác nhưng đã vượt lên rất xa khỏi thị trường. Cho đến khi các bác choàng tỉnh dậy, đi làm ứng dụng, đi kiện cáo, thì các con trâu này nó đã cày cả một quãng đường rất xa rồi. Thật sự nhìn vào thì không rõ bao giờ các bác mới đuổi kịp được.
Mọi thứ thường vẫn rất đúng… cho tới ngày nó được đạp đổ đi và thay bằng một thực tại khác.
Trên báo Forbes Việt Nam số tháng 9/2018, ông Phạm Tấn Nghĩa, nhà sáng lập trung tâm anh ngữ VUS có chia sẻ về định hướng mở rộng thị phần ở các tỉnh lẻ. “(Dân cư các địa bàn này) thu nhập thấp và tập quán thụ hưởng nền giáo dục miễn phí hay giá thấp, khiến VUS phải cân nhắc kỹ càng”, ông nhận định như vậy. Nhìn sâu vào nhận định này ta thấy hai ý.
- Ông cho rằng thị trường mấy tỉnh lẻ này không đủ để mở trung tâm
- Hàng hóa, dịch vụ rẻ – miễn phí thì không thể có chất lượng cao được.
Nói thêm, dịch vụ tiếng Anh của VUS là tầm 5 – 7 triệu/ 1 khóa khoảng 3 tháng, tức là tương đương với thu nhập của một người trưởng thành ở thành phố. Có thể xếp nhóm ông là học phí cao và hiểu nó thuộc nhóm hàng hóa chất lượng cao. Quay trở lại nhận định của ông, cả hai ý trên đều có vẻ hợp lý.
Tuy nhiên, nhận định 1. ở trên ngay lập tức bị lung lay bởi một tên tuổi mới thành lập 2015, đi sau VUS hơn 20 năm, APAX English. Bên này, theo website chính thức của APAX, giờ họ đã có mặt ở 18 tỉnh thành, và khả năng rất cao trong đây có nhiều tỉnh, sẽ được ông Nghĩa cho là “tỉnh lẻ”, chưa đủ lớn. Còn ông Nghĩa, nhất quán với nhận định của mình, mới mở có 5 thị trường với trung tâm với 26 trung tâm. Không rõ thị trường tỉnh lẻ đó nhỏ sao, vẫn theo bài Forbes nói trên, APAX giờ đã là đơn vị dẫn đầu thị trường với khoảng 50 trung tâm khắp cả nước.
Năm 2013, cậu bé Battushig Myanganbayar, đến từ một khu trung lưu của thủ đô Ulan Bator của Mông Cổ, được nhận vào MIT ngành kĩ sư điện tử và khoa học máy tính. Câu chuyện của cậu đến với trường cũng hay ho như chính sự thiên tài của cậu. Nhưng tạm gác phần giỏi giang cậu sang một bên để nói về việc sao cậu lại được nhận vào MIT. Năm 2012, MIT và Harvard đồng sáng lập ra nền tảng EdX.org và chia sẻ một số khóa học về khoa học máy tính và điện tử được dạy hoàn toàn trực tuyến, và miễn phí. Battushig đã xuất sắc không chỉ hoàn thành các khóa học mà còn là một trong 340 người đạt điểm tuyệt đối trong 150,000 sinh viên tham gia khóa học này. Tài năng của cậu được trường ghi nhận, và MIT nhận cậu thành sinh viên đồng thời cậu làm việc cho EdX để làm sao nâng cao được chất lượng các khóa học Online. Việc MIT nhận một sinh viên từ một vùng xa xôi, chỉ qua việc hoàn thành một khóa học Online – miễn phí, rõ ràng cho thấy họ cung rất tin tưởng vào chất lượng sinh viên được đào tạo từ chương trình trực tuyến của mình. Ở chiều kia, sinh viên cũng được tiếp nhận những kiến thức ở đẳng cấp thế giới với một cái giá, 0 đồng. Một lần nữa, sức mạnh của công nghệ hiện nay làm cho “lẽ phải thông thường” 2. nhắc tới ở trên suy yếu tới mức nào.
Mọi thứ thường vẫn rất đúng… cho tới ngày nó được đạp đổ đi và thay bằng một thực tại khác. Điều này lại càng có vẻ đúng với những gì đang có ở thế giới mà ta suốt ngày nghe về cái gì mà “bốn chấm” sẽ cướp việc làm, khi mà công nghệ đổi mới từng ngày và có thể tạo nên một sự đột phá không thể tưởng tượng được khiến có thể làm biến đổi bản chất của cả một ngành. Vậy thì ngay hôm nay, hãy học cho mình cách ngược chiều tư duy một cách thông minh. Dưới đây là một vài gợi ý để rèn luyện khả năng, ngược chiều tư duy:
- Rèn kỹ năng phản biện
- Rèn luyện kỹ quan sát những chuyển động nhỏ
Bạn không nhất thiết phải là người đầu tiên khám phá ra những làn sóng đập tan cái “lẽ phải thông thường”, nhưng bạn có thể là một trong những người đầu tiên nhanh chóng cưỡi lên nó nhờ khả năng quan sát và (1) ở trên. Một ví dụ dân dã là các anh tài xế xe ôm Grab thế hệ đầu tiên vậy, khi họ nhanh chóng nhận ra cơ hội này kiếm tiền tốt hơn rất nhiều so với làm xe ôm truyền thống. - Thỉnh thoảng tự hỏi “Cái này có nhất thiết phải là thế không?!“
Thỉnh thoảng thôi nhé, vì hỏi liên tục rất mất thời gian.
Và để kết thúc bài, mình xin trích lại lời của PTT Vũ Đức Đam chia sẻ tại Diễn đàn kinh tế thế giới, “Hãy dạy các cháu bớt vâng lời”. Có lẽ đó là một bắt đầu không thể xuất sắc hơn cho các bậc cha mẹ và con cái của họ, từ hôm nay.
—
¹ Hai bên này đã sáp nhập vào tháng 4/2018.
